ยสฺส ปน เต ธมฺมา วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺสาปิ เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ…เป.… อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺฐติฯ อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ นีลกสิณวเสน ปีตกสิณวเสน วา ปญฺจปิ รูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทติ, เตสญฺจ ยตฺถ กตฺถจิ ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณาติฯ

ยสฺส ปน เต ธมฺมา สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺติ, โส ลกฺขณโต มนสิ กโรติ, ลกฺขณโต มนสิกโรนฺโต ตตฺถ จตุธาตุววตฺถานวเสน อุปจารชฺฌานํ ปาปุณาติฯ อถ มนสิกโรนฺโต เต ธมฺเม อนิจฺจทุกฺขานตฺตสุตฺตตฺตยวเสน มนสิ กโรติ ฯ อยมสฺส วิปสฺสนานโยฯ โส อิมํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ยถากฺกมญฺจ ปฏิปชฺชิตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณาตีติฯ

เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ – ‘‘กถํ ปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิ กโรตี’’ติ, ตํ พฺยากตํ โหติฯ ยญฺจาปิ วุตฺตํ – ‘‘ภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา’’ติ, ตสฺสตฺโถ ปกาสิโต โหตีติฯ

ปกิณฺณกนโย

อิทานิ อิมสฺมิํเยว ทฺวตฺติํสากาเร วณฺณนาปริจยปาฏวตฺถํ อยํ ปกิณฺณกนโย เวทิตพฺโพ –

‘‘นิมิตฺตโต ลกฺขณโต, ธาตุโต สุญฺญโตปิ จ;

ขนฺธาทิโต จ วิญฺเญยฺโย, ทฺวตฺติํสาการนิจฺฉโย’’ติฯ

ตตฺถ นิมิตฺตโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร อิมสฺมิํ ทฺวตฺติํสากาเร สฏฺฐิสตํ นิมิตฺตานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ โกฏฺฐาสโต ปริคฺคณฺหาติฯ เสยฺยถิทํ – เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ, สณฺฐานนิมิตฺตํ, ทิสานิมิตฺตํ, โอกาสนิมิตฺตํ, ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ นิมิตฺตานิ โหนฺติฯ เอวํ โลมาทีสุฯ

ลกฺขณโตติ ทฺวตฺติํสากาเร อฏฺฐวีสติสตํ ลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ ลกฺขณโต มนสิ กโรติ ฯ เสยฺยถิทํ – เกสสฺส ถทฺธลกฺขณํ, อาพนฺธนลกฺขณํ, อุณฺหตฺตลกฺขณํ, สมุทีรณลกฺขณนฺติ จตฺตาริ ลกฺขณานิ โหนฺติฯ เอวํ โลมาทีสุฯ

ธาตุโตติ ทฺวตฺติํสากาเร ‘‘ฉธาตุโร, ภิกฺขเว, อยํ ปุริสปุคฺคโล’’ติ (ม. นิ. 3.343-344) เอตฺถ วุตฺตาสุ ธาตูสุ อฏฺฐวีสติสตํ ธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ ธาตุโต ปริคฺคณฺหาติฯ เสยฺยถิทํ – ยา เกเส ถทฺธตา, สา ปถวีธาตุ; ยา อาพนฺธนตา, สา อาโปธาตุ; ยา ปริปาจนตา, สา เตโชธาตุ; ยา วิตฺถมฺภนตา, สา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติฯ เอวํ โลมาทีสุฯ

สุญฺญโตติ ทฺวตฺติํสากาเร อฏฺฐวีสติสตํ สุญฺญตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ สุญฺญโต วิปสฺสติฯ เสยฺยถิทํ – เกเส ตาว ปถวีธาตุ อาโปธาตฺวาทีหิ สุญฺญา, ตถา อาโปธาตฺวาทโย ปถวีธาตฺวาทีหีติ จตสฺโส สุญฺญตา โหนฺติฯ เอวํ โลมาทีสุฯ

ขนฺธาทิโตติ ทฺวตฺติํสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน สงฺคยฺหมาเนสุ ‘‘เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ สติปฏฺฐานานี’’ติ เอวมาทินา นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ เอวญฺจสฺส วิชานโต ติณกฏฺฐสมูโห วิย กาโย ขายติฯ ยถาห –

‘‘นตฺถิ สตฺโต นโร โปโส, ปุคฺคโล นูปลพฺภติ;

สุญฺญภูโต อยํ กาโย, ติณกฏฺฐสมูปโม’’ติฯ

อถสฺส ยา สา –

‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ตาทิโน;

อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติฯ –

เอวํ อมานุสี รติ วุตฺตา, สา อทูรตรา โหติฯ ตโต ยํ ตํ –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 373-374) –

เอวํ วิปสฺสนามยํ ปีติปาโมชฺชามตํ วุตฺตํฯ ตํ อนุภวนฺโต น จิเรเนว อริยชนเสวิตํ อชรามรํ นิพฺพานามตํ สจฺฉิกโรตีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐ-อฏฺฐกถาย

ทฺวตฺติํสาการวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. กุมารปญฺหวณฺณนา

อฏฺฐุปฺปตฺติ

อิทานิ เอกํ นาม กินฺติ เอวมาทีนํ กุมารปญฺหานํ อตฺถวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโตฯ เตสํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนญฺจ วตฺวา วณฺณนํ กริสฺสาม –

อฏฺฐุปฺปตฺติ ตาว เนสํ โสปาโก นาม ภควโต มหาสาวโก อโหสิฯ เตนายสฺมตา ชาติยา สตฺตวสฺเสเนว อญฺญา อาราธิตา, ตสฺส ภควา ปญฺหพฺยากรเณน อุปสมฺปทํ อนุญฺญาตุกาโม อตฺตนา อธิปฺเปตตฺถานํ ปญฺหานํ พฺยากรณสมตฺถตํ ปสฺสนฺโต ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ เอวมาทินา ปญฺเห ปุจฺฉิฯ โส พฺยากาสิฯ เตน จ พฺยากรเณน ภควโต จิตฺตํ อาราเธสิฯ สาว ตสฺสายสฺมโต อุปสมฺปทา อโหสิฯ

อยํ เตสํ อฏฺฐุปฺปตฺติฯ